H ασφαλής ναυσιπλοΐα και η αποτελεσματική διαχείριση των εμπορικών πλοίων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι πρέπει να λειτουργούν σαν σύνολο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν διασφαλίσουμε ότι τα πλοία έχουν σχεδιαστεί και κατασκευαστεί σωστά και λειτουργούν με ορθό τρόπο, αναγνωρίζοντας σε όλα τα στάδια την αξία του ανθρώπινου παράγοντα.
Το στοιχείο του ανθρώπινου παράγοντα βρίσκει εφαρμογή σε όλη την αλυσίδα των δραστηριοτήτων που αναλαμβάνει το πλήρωμα πάνω στο πλοίο, οι υπάλληλοι στα γραφεία μιας ναυτιλιακής εταιρείας, το ναυπηγείο που χτίζεται το πλοίο, οι νομοθέτες και άλλοι. Όλοι οι παραπάνω πρέπει να συνεργάζονται αρμονικά, ώστε να υπάρχει το καλύτερο αποτέλεσμα.
Η Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος, γνωστή ως HELMEPA, από την ίδρυση της το 1982 στον Πειραιά από Έλληνες ναυτικούς και πλοιοκτήτες που υπέγραψαν την Ιδρυτική Διακήρυξη Εθελοντικής Δέσμευσης «Να Σώσουμε τις Θάλασσες», πρόβαλε την ανάγκη συνεχούς και ανανεούμενης επιμόρφωσης του ανθρώπινου παράγοντα τοποθετώντας τον στο επίκεντρο της προσπάθειας για πρόληψη της ρύπανσης και ασφάλειας στη θάλασσα. Αυτό σε μια εποχή όπου βαρύτητα δινόταν μόνο στις κατασκευές και τον εξοπλισμό των πλοίων καθώς και στην αστυνόμευση και επιβολή κυρώσεων.
Οι διεθνείς κανονισμοί για την ασφαλή διεξαγωγή των ναυτιλιακών επιχειρήσεων και την ασφάλεια της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα εκπορεύονται από το Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (ΙΜΟ). Η SOLAS (International Convention for the Safety of Life at Sea) είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της διεθνούς νομοθεσίας για τη ναυτική ασφάλεια και στη σημερινή της μορφή υιοθετήθηκε από τον ΙΜΟ το 1974. Έκτοτε υπόκειται σε τακτικές τροποποιήσεις και προσθήκες που επικαιροποιούν και σταθερά εμπλουτίζουν, ενισχύουν και αυστηροποιούν τα κατασκευαστικά, τεχνολογικά και λειτουργικά πρότυπα ασφάλειας για τα πλοία και τους κανονισμούς για την προστασία των ανθρώπων πάνω σε αυτά.
Ο ΙΜΟ έχει επίσης αναπτύξει και υιοθετήσει Διεθνείς Συμβάσεις και Κώδικες για την αποφυγή συγκρούσεων, την εκπαίδευση, πιστοποίηση και την εργασία των ναυτικών, την έρευνα και διάσωση στη θάλασσα, τη διευκόλυνση της θαλάσσιας κυκλοφορίας, τις γραμμές φόρτωσης, τη μεταφορά επικίνδυνων φορτίων κ.α.
Τα ναυτικά ατυχήματα είναι συνήθως αποτέλεσμα ενός συνδυασμού αρκετών διαφορετικών παραγόντων που μπορεί να ποικίλουν από αμιγώς τεχνικά αίτια και αστοχίες (π.χ. μηχανικές βλάβες) μέχρι πιο πολύπλοκα και σύνθετα αίτια που σχετίζονται με το περιβάλλον ή τους ανθρώπους. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις συντελεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ο ανθρώπινος παράγοντας, που υπεισέρχεται σε ολόκληρο το φάσμα των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη διαχείριση και λειτουργία του πλοίου.
Η πλειοψηφία των ατυχημάτων θα μπορούσε να αποφευχθεί αν η κατανόηση, η αντίληψη, οι ενέργειες και οι συμπεριφορές των ατόμων που είχαν σχέση με το περιστατικό ήταν διαφορετικές και αυτό έχει να κάνει όχι μόνο με τους ναυτικούς αλλά με τους ανθρώπους σε όλες τις θέσεις και επίπεδα ιεραρχίας στο ευρύτερο σύστημα των θαλάσσιων μεταφορών, των οποίων οι αποφάσεις και ενέργειες μπορεί να έχουν εξ αποστάσεως σοβαρό αντίκτυπο στη λειτουργία του πλοίου.
Αναγνωρίζοντας το γεγονός αυτό, ο ΙΜΟ περιέγραψε το 1997 στην Απόφαση A.850(20) το όραμα, τις αρχές και τους στόχους του σε σχέση με τον ανθρώπινο παράγοντα, ενώ είχε ήδη υιοθετήσει το 1993 τον Διεθνή Κώδικα Ασφαλούς Διαχείρισης (ISM Code), που σε συνδυασμό με τις εφαρμοστικές του οδηγίες καθιερώνει ένα υποχρεωτικό διεθνές πρότυπο για την ασφαλή διαχείριση και λειτουργία των πλοίων μέσω της κατάρτισης και εφαρμογής από την εταιρεία ενός Συστήματος Ασφαλούς Διαχείρισης (SMS).
Η αποτελεσματική και ουσιαστική εφαρμογή των παραπάνω, με τις όποιες αναθεωρήσεις και αλλαγές έχουν γίνει στην πορεία, αποτελεί έκτοτε θεμελιώδη απαίτηση και ζητούμενο για τη ναυτιλιακή βιομηχανία, με στόχο την ελαχιστοποίηση των ατυχημάτων και τον περιορισμό των επιπτώσεων στην ανθρώπινη ζωή και το περιβάλλον καθώς και της οικονομικής ζημίας.
Οι σύγχρονες προσεγγίσεις στα θέματα ασφάλειας, τις διερευνήσεις των ατυχημάτων και τα Συστήματα Ασφαλούς Διαχείρισης δε στοχοποιούν τα επιμέρους άτομα και τα σφάλματα, ελλείψεις ή αδυναμίες τους αλλά εστιάζουν καταρχήν στον εντοπισμό και την αντιμετώπιση των συστημικών εκείνων αδυναμιών και ελαττωμάτων που δίνουν χώρο στα ανθρώπινα σφάλματα να εκδηλωθούν κατά τρόπο που μπορεί να οδηγήσει σε οδυνηρές συνέπειες.
Στο επίπεδο του ατόμου, διαρκή στόχο αποτελεί η άρτια εκπαίδευση και κατάρτιση, με ισόρροπη ανάπτυξη των τεχνικών αλλά και των εξίσου ουσιαστικών μη τεχνικών ικανοτήτων (των λεγόμενων soft skills) και η μετατόπιση από την παραδοσιακή νοοτροπία της άκριτης συμμόρφωσης σε έξωθεν επιβαλλόμενους κανόνες προς μια νοοτροπία «σκεπτόμενης» αυτορρύθμισης και συμμόρφωσης. Πρόκειται για την καλλιέργεια και υιοθέτηση ενός γνήσιου πνεύματος ασφάλειας (safety culture), σύμφωνα με το οποίο κάθε άτομο, από την κορυφή ως τη βάση της ιεραρχίας, «αυτορρυθμίζεται» νιώθοντας το ίδιο υπεύθυνο για τις ενέργειες στις οποίες προβαίνει, με στόχο τη διαρκή προστασία και βελτίωση της ασφάλειας του ίδιου και των συναδέλφων του. Πρόκειται ουσιαστικά για τη «δέσμευση από την κεφαλή» (commitment from the top) που η Ιδρυτική Διακήρυξη της HELMEPA του 1982 αναφέρει ως «εθελοντική δέσμευση όλων, από πλοιοκτήτη μέχρι τελευταίο ναύτη».
Οδηγίες ασφάλειας για την αποφυγή ατυχημάτων στο πλοίο
Στην ενότητα αυτή παρατίθενται συνοπτικά μερικές βασικές συμβουλές για την αποφυγή ατυχημάτων στο πλοίο, οι οποίες έχουν κατά κύριο λόγο αντληθεί από τις ακόλουθες δύο πηγές:
α) Το έγγραφο MGN 520 (M) της Βρετανικής Ακτοφυλακής (Maritime and Coastguard Agency – MCA) με τίτλο “The Deadly Dozen – 12 Significant People Factors in Maritime Safety”, που, αξιοποιώντας γνώση και εμπειρία από το χώρο της αεροπλοΐας, αναδεικνύει, περιγράφει και εξηγεί τους κυριότερους παράγοντες που σχετίζονται με την ανθρώπινη κατάσταση ή συμπεριφορά, οι οποίοι μπορεί να αποτελέσουν αίτια σφαλμάτων και συνακόλουθων ναυτικών ατυχημάτων. Η αποτελεσματική διαχείριση των παραγόντων αυτών σύμφωνα με τις παρεχόμενες στο έγγραφο οδηγίες και συμβουλές, μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά στην αποτροπή σοβαρών ατυχημάτων και σε δραστική βελτίωση της ναυτικής ασφάλειας.
β) Το έγγραφο Golden Safety Rules to ensure zero accidents and healthy work, πρόσφατο καρπό της πρωτοβουλίας Together in Safety που εγκαινιάστηκε το 2018 από κορυφαίους φορείς και οργανισμούς του ναυτιλιακού χώρου και περιλαμβάνει μερικούς θεμελιώδεις κανόνες και πρακτικές σχετικά με επικίνδυνες εργασίες ή καταστάσεις εν πλω, η ευλαβική τήρηση των οποίων αποδεδειγμένα οδηγεί σε δραματική μείωση των θανάτων και των τραυματισμών από εργατικά ατυχήματα στη ναυτιλία και σε συναφείς με αυτή βιομηχανίες.
Α) Ανθρώπινη συμπεριφορά
Β) Διαχείριση επικίνδυνων εργασιών/καταστάσεων στο πλοίο